AKTUALNOŚCI

Andrzej Dębkowski

Sonety z popiołu i wódki. O niedokończonej miłości Adama Ochwanowskiego

Adam Ochwanowski w tomie „Wiersze dla Lidki... sonety niedokończone” już samym tytułem prowadzi nas w obszar podwójnej intencji i napięcia. Z jednej strony mamy „wiersze dla Lidki” – akt osobistej, wręcz intymnej adresacji, wyznanie skierowane do konkretnej kobiety, imieniem nazwanej, obecnej w każdej linijce. Z drugiej – dopisek „sonety niedokończone”, który jest nie tylko formalnym komentarzem, ale również metaforą całej sytuacji egzystencjalnej i uczuciowej. Niedokończenie to nie brak – to świadomy wybór. To gest poety, który rezygnuje z klasycznej domkniętości sonetu, by w zamian otworzyć przestrzeń dla emocji, błędu, wahania i prawdy. W tych „niedokończonych” sonetach dominuje właśnie niepewność, zawieszenie między wyznaniem a zwątpieniem, między sacrum a profanum, między namiętnością a rezygnacją. Sam Ochwanowski podkreśla, że utwory te poświęcone są „miłości jego życia – Lidii”, ale też szerzej – całej, niełatwej relacji między kobietą a mężczyzną, między potrzebą bliskości a lękiem przed utratą. Już ta rama interpretacyjna odsłania sens tomu: nie chodzi o „wiersze o miłości”, lecz o zapis samego bycia w relacji – z drugim człowiekiem, z własnym ciałem, z pamięcią i z czasem.

Poeta zwraca się wielokrotnie i bezpośrednio do „Lidki”. Użycie imienia w tak osobistej tonacji – „A ja, Lidko...”, „Popatrz, Lidko...”, „Jest we mnie, Lidko...”, „Bądź ze mną, Lidko...” – buduje intymny dialog, a zarazem monolog będący rozmową z bytem-adresatem. To nie jest relacja anonimowa, lecz skonkretyzowana. Z jednej strony – „Lidka” może być osobą konkretną, z drugiej – symbolem, figurą kobiecości, tęsknoty, obecności i nieobecności. Wiersz zaczyna się mocnym obrazem: „Chodzi za mną uparcie Anioł dobrych chęci...”, w którym „ja” liryczne żyje w cieniu, w relacji – nie tylko z adresatem, ale także z figurą anioła, dobra, legitymacji uczuciowej. Adresacja do „Lidki” pełni rolę katalizatora samoświadomości podmiotu lirycznego: przez nią ukazuje się zarówno jego słabość („A ja, Lidko, jak zwykle – nad ziemią wysoko”), jak i jego ręka gotowa podbić oko anioła („I chuligańską pięścią podbijam mu oko”). Ten gest łączy obraz sacrum i profanum, zamierzonej czułości i zdecydowanej agresji. Wskazuje to na ambiwalencję relacji i wewnętrznego świata podmiotu lirycznego.

Już w pierwszych wersach pojawia się silne napięcie: „Anioł dobrych chęci” – figura dobra, opiekuńcza, „Poborca uczuć spuszczonych z łańcucha” – metafora wolności uczuć, ale i ich udomowienia. Podmiot mówi: „I ja... chuligańską pięścią podbijam mu oko”. To obraz, który prowokuje: wobec dobra, nadziei, przyjaźni, podmiot cytuje nie tylko czułość, lecz także akt prowokacji i oporu. Występuje kontrast: „nad ziemią wysoko” vs „nozdrza jak konia spinam, wódką kaca leczę”. Wytwarza się świat w którym sacrum (anioł, nadzieja, przyjaźń) i profanum (wódka, kac, chuligańska pięść) nie tylko współistnieją, ale wręcz wchodzą ze sobą w dialog – a może w konflikt. Taka logika – nie idealizowania, ale współzamieszkania sprzeczności – daje tomowi wymiar dramatyczny i autobiograficzny. Podmiot nie stara się udawać czystości, jego liryzm polega właśnie na przyjęciu całej gamy stanów: od miłości, przez wódkę, przez kac, przez drwinę aż po nadzieję. To z kolei czyni tekst „żywym”, „uhlany”, jakby wiersz powstał nie w sterylnym studiu, lecz w barze, w nocy, w rozmowie, w tańcu z cieniem własnym („Potem znów drepce za mną cień mojego cienia”).

Choć przytoczony fragment nie zachowuje klasycznej czternastowersowej struktury sonetu w sposób jawny (liczba wersów jest znacznie dłuższa), to tytuł „sonety niedokończone” nakazuje czytać go w kluczu formy niezamkniętej, rozwleczonej – świadomie lub instynktownie – przekraczającej typowy model. Sama nazwa „sonet niedokończony” może być odczytywana jako metafora – życia, relacji, wiersza, którego puenta nie została wypowiedziana lub została przerwana. Ten otwarty układ formalny wydaje się korespondować z tematyką: miłość, pamięć, rozpacz, alkohol, śmierć, nadzieja – wszystko jest w trakcie, nie jest zakończone. W tradycji sonetu chodziłoby o zamknięcie argumentu, obrazu, puenty; tu zaś brak zamknięcia staje się znakiem autentyczności. Ponadto ostentacyjne niedokończenie może być gestem antyformalnym – pośród liryki osobistej autor odrzuca czystość formy, aby oddać nieuporządkowanie zwykłego życia.

Wyróżnić można kilka motywów przewodnich: motyw cienia – „Potem znów drepce za mną cień mojego cienia”; motyw pamięci, przeszłości i historii – „Jest we mnie, Lidko, rozpacz i pamięć przeklęta / Wskrzeszająca umarłych zasługi i winy”; motyw wolności i jej porażki – „Rozum, co zerwał sieci dziecięcej modlitwy / Napis: Niech żyje wolność! – w obskurnym szalecie”; motyw miłości-pożądania-uzależnienia – wódka, kac, żądza, kobieta, ciało; motyw boskości i bluźnierstwa – „Bóg oszalał. Człowieku – ponoć jesteś wolny”; motyw drogi – „Chodź, Lidko, ze mną – górą, chodź ze mną – doliną / Na granice bezkresne i bezdroża świata”. Połączona z tymi tropami jest intensywna obecność języka kontrastów („żywota i żywotem świętych”, „przed każdą nocą pokłóconą z rankiem”). Otwartość tych tropów umożliwia wielowarstwową lekturę – zarówno jako wyznanie, jak i jako alegoria stanu bycia.

Głos podmiotu lirycznego jest bezpośredni, często potoczny („I chuligańską pięścią podbijam mu oko”; „Nie daj mi wiary, Lidko, że wczoraj nie piłem / Że nie paliłem skręta, nie wąchałem koki”). Ten rejestr potoczności zderza się z momentami poetyckiej wysokości („A ja, Lidko, jak zwykle – nad ziemią wysoko / Z czupryną rozczochraną na historii wietrze”). Taki styl stanowi mieszankę prozy życia i liryki, co można odczytać jako program poetycki – odnosić poezję nie do wyidealizowanej przestrzeni, ale do surowego doświadczenia. Styl charakteryzują liczne neologizmy lub zaskakujące metafory („nozdrza jak konia”, „kolysankę rzewnie piękną”, „wódką kaca leczę”). To język, który nie boi się brudów życia, ani metaforyki religijnej. Równocześnie pojawia się wiele odwołań do historii, przodków, winy, zadość-uczynienia („Płacz po mężnych pradziadach, skutki i przyczyny”). Liryka więc łączy poziom mikro – relacja z „Lidką”, alkohol, ciało – z makro – historia, wolność, śmierć, Bóg.

Ważna część tomu to analiza relacji męża-kobiety, podmiotu-adresata, ale także relacji człowieka do świata, przeszłości, Boga. W wierszach podmiot liryczny mierzy się z własną tożsamością: „Wiem, panoszy się we mnie przemądrzałe dziecko / Wiejski pijany głupek, co na linie tańczy”. To deklaracja nie-ja, które dostrzega w sobie różne figury – dziecko, głupek, kobieta-postać („Dziewczynką, co w skarbonce bukiet marzeń zbiera”), żebrak („Jesteś głodem żebraków i strawą codzienną”). W ten sposób relacja z „Lidką” staje się lustrem dla tych figur, a jednocześnie dla pytania: kim jestem? Czy potrafię być z kimś, cierpieć, śmiać się, kochać? „Nie wiem, kiedy się ciebie na tyle nauczę / Abyś była, cierpiała i śmiała się ze mną”. To wyznanie niepewności, potrzeby i lęku. I w tym sensie tom nie jest triumfem miłości, lecz raczej jej dramatem, procesem.

W pierwszej części przywołany jest silny motyw pamięci: przywoływanie mężnych pradziadów, zasług i winy. To nie tylko autobiograficzne wspomnienie, ale metafora wspólnoty, historii, ziemi – autor związany jest z regionem świętokrzyskim, Ponidziem. Wiersze więc odnoszą się także do miejsca, tradycji, lokalnej historii. W kontekście tomu ważne staje się połączenie osobistej relacji miłosnej z pamięcią pokoleń – „Płacz po mężnych pradziadach, skutki i przyczyny”. W ten sposób „Lidka” może być również figurą dziedzictwa, przyszłości, nadziei, której trzeba się nauczyć. Autor nie unika także tematu wolności i jej degeneracji („Napis: Niech żyje wolność! – w obskurnym szalecie”). To mocne obrazy, wskazujące na realia historyczne i społeczne – wolność może stać się sloganem, pustą formą. Podmiot nie idealizuje.

Nie sposób pominąć obecności motywu wódki, kaca, pokera, papierosa („skręta”), koki – wszystkie te elementy mówią o cielesności, o nałogu, o upadku i odrodzeniu. Cielesność pojawia się jako miejsce prawdy i zdrady („Pogańska strzała w sercu utkwiona zdradziecko”), jako znak nostalgii, jako aspekt miłosny („Jesteś głodem żebraków i strawą codzienną”). Podmiot liryczny widzi w sobie zarówno poetę, jak i pijaka, zarówno kochanka, jak i chuligana („Który wiersze przerabia na dramat”). Warto odczytać to jako program – poezja, relacja, życie konserwują się nie w czystości, ale w brudzie, w kompromisie, w niedokończeniu.

W całym tekście pojawia się także motyw nadziei – choć w ujęciu niełatwym: „Jest miejsce na nadzieję i troskliwość wszelką” – ale zaraz obok bluźnierstwo: „Bóg oszalał. Człowieku – ponoć jesteś wolny”. Ten gest jest wywróceniem klasycznego porządku: zamiast Bóg-mocny-przewodnik jest Bóg-szalony; zamiast człowiek-podmiot-wolny jest człowiek-szukający, poddany syzyfowej pracy. Nadzieja nie jest czymś oczywistym, ale konstruktem, który trzeba pielęgnować mimo doświadczenia upadku, niedoskonałości, ciała i historii. Ten dualizm – bluźnierstwo i modlitwa, cielesność i transcendencja – nadaje tomowi wymiar filozoficzny. Podmiot liryczny chce wierzyć: „Wierzę, Lidko, w brzemienne świętych obcowanie / W radość ludzkich uniesień, niegroźne rozterki / W wielki świat, choć jest mniejszy od zwykłej muszelki”. Ale od razu dodaje: „Plączesz, Lidko. Nie wierzysz. I ja kurwa płaczę”. Taka szczerość daje poezji autentyczność.

„Lidka” w tych wierszach pełni wiele funkcji: jest kochanką czy partnerką, jest symbolem kobiecości, jest powierniczką, jest także figurą metaforyczną – Nadzieją, Wolnością, Przyszłością, może nawet Wierszem. Autor ją błaga: „Bądź ze mną przed zamiarem, z zamiarem i winą / Ostatnim snem proroczym i pierwszą dziewczyną”. Jej podmiotowe imię staje się punktem odniesienia dla całego świata: dla wolności, historii, winy i odkupienia. Warto zauważyć, że w tekście występuje również pewna asertywna prośba-rozkaz („Zacumuj ze mną, Lidko”, „Nie daj mi wiary, Lidko, że...”), co pokazuje ambiwalencję relacji: z jednej strony liryczne błaganie, z drugiej – surowe żądanie. To czyni relację nierówną, dynamiczną, często dramatyczną.

Autor stosuje liczne środki poetyckie: powtórzenia („Jest we mnie,... Jest to,... Jest w nas,...”), apostrofy („Lidko”), metafory silne i często szokujące („nozdrza jak konia”, „wódką kaca leczę”, „Że rozsądek pomylił do kochanki kroki”). Wersy są raczej długie, obrazowe – rzadko klasycznie sonetowe w liczbie zgłoskowej. Widać tu ruch ku wolności formalnej, ku poezji, która chce być swobodna, nieograniczona. Rytm często wyłamuje się z tradycji, ale dzięki temu oddaje stan świadomości podmiotu: napięty, niepokój, rozdwojony. Istotna jest także przerzutnia – widać ją w wielu miejscach („A ja, Lidko, jak zwykle – nad ziemią wysoko / Z czupryną rozczochraną na historii wietrze”). Z dziecięcej modlitwy zerwał sieci rozum; wolność śpiewa w obskurnym szalecie. Te zestawienia przeciwieństw są budulcem stylu.

Z punktu widzenia literatury regionalnej tom zasługuje na uwagę – autor związany jest z regionem świętokrzyskim, Ponidziem, co czyni jego głos autentycznym w przestrzeni peryferii literackiej. Dzięki temu jego poezja ma również wymiar lokalny i uniwersalny jednocześnie. Fakt, iż tom jest określany jako „wyjątkowa bardzo osobista pozycja” w dorobku autora, potwierdza jego znaczenie w literaturze współczesnej. Literacko rzecz biorąc, tom stanowi ciekawy przykład poezji, która łączy elementy liryki miłosnej, autobiograficznej, egzystencjalnej i społecznej – bez pretensji do czystości formy, lecz z pełną gotowością do zanurzenia w życiu, w jego nieporządkach, upadkach i pełnych gestach. W tym sensie może on być czytany jako próba „ocalenia” – siebie, relacji, miłości, pamięci – poprzez poezję. Jednakże „niedokończenie” wskazuje, że ostateczne ocalenie nie jest dane, jest ciągłe, a może niemożliwe.

Mimo licznych walorów, tom nie jest wolny od pewnych zagadnień, które wymagają krytycznego spojrzenia. Po pierwsze: bez wątpienia język momentami balansuje na granicy „auto-ekspresji” a „monologu intymnego”, który może być odbierany jako skierowany wyłącznie do jednej osoby („Lidka”), co powoduje, że czytelnik zewnętrzny może czuć się wykluczony – jakby wścibskim świadkiem prywatnej sceny. Taka strategia czyni tom silny emocjonalnie, ale równocześnie może ograniczać uniwersalność odbioru. Po drugie: centralność tematów takich jak wódka, kac, bluźnierstwo – choć autentyczna – może w pewnym momencie wywoływać efekt przesytu. Ale być może właśnie w tym tkwi jego prawda: świat nie jest czysty, a miłość nie jest elegijna. Wreszcie: „niedokończenie” – jako koncepcja – jest mocne w wymowie, ale ryzykowne formalnie. Nie każdy czytelnik zaakceptuje brak klasycznej puenty; jednak w poezji Ochwanowskiego jest to zabieg świadomy.

Tom „Wiersze dla Lidki... sonety niedokończone” to książka bardzo osobista, pełna emocji, sprzeczności i prawdy. Nie udaje poezji salonowej. Jest szczera, często bolesna, miejscami brutalna. Ale właśnie w tej szczerości tkwi jej siła. To poezja z popiołu i wódki, z modlitwy i bluźnierstwa, z miłości i jej braku. To sonety – a raczej ich echa – które nie chcą być skończone, bo życie, do którego się odnoszą, również nie jest.

To tom, który trzeba przeczytać nie raz, lecz kilka razy – żeby usłyszeć w nim nie tylko „Lidkę”, ale także echo własnych niedokończeń.

Andrzej Dębkowski

Polska kultura w cieniu bylejakości – czyli jak z Chopina zrobiliśmy wyjątek zamiast reguły

Trwa w Polsce Konkurs Chopinowski – jedno z nielicznych wydarzeń, które jeszcze potrafią rozświetlić mrok, w jaki pogrążyła się polska kultura. Przez chwilę świat znowu patrzy na nas z zachwytem, przez chwilę możemy udawać, że wciąż jesteśmy krajem wielkiej tradycji muzycznej, duchowej i artystycznej. Ale ten zachwyt to tylko iluzja – piękna, ale krucha, jak dźwięk fortepianu, który po ostatnim akordzie milknie, pozostawiając po sobie ciszę. Ciszę, w której słychać tylko naszą narodową bylejakość, zazdrość i bezradność wobec własnego dziedzictwa.

Bo oto mamy konkurs, który zachwyca świat, a jednocześnie obnaża naszą narodową słabość. Fryderyk Chopin – Polak, który musiał żyć i tworzyć z dala od ojczyzny, by być docenionym. Ignacy Jan Paderewski – genialny pianista i kompozytor, który dopiero za granicą stał się tym, kim powinien był być już tutaj: symbolem kultury, talentu, pracy i wielkości. Krzysztof Penderecki, Witold Lutosławski, Henryk Mikołaj Górecki, Wojciech Kilar, Zbigniew Preisner, Jan A.P. Kaczmarek, Krzysztof Komeda – to nazwiska, które świat zna i szanuje. My natomiast potrafimy o nich mówić tylko w tonie przeszłości, jakby byli zjawiskiem jednorazowym, historycznym wyjątkiem, a nie dowodem na to, że potrafimy tworzyć kulturę najwyższej próby.

Zadziwiające jest to, że w Polsce sukces artysty często staje się powodem do niechęci, a nie dumy. Ktoś się wybija – trzeba mu podciąć skrzydła. Ktoś odnosi sukces za granicą – trzeba mu przypomnieć, że „zdradził” ojczyznę. Ktoś próbuje zrobić coś nowego, ambitnego – zostaje zepchnięty na margines, bo „nikt tego nie zrozumie”, „nikt tego nie kupi”. Taka jest nasza narodowa specjalność: zawiść podszyta kompleksami, ubrana w pozory troski o „wartości narodowe”.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (kiedyś Sztuki), które z definicji powinno być strażnikiem sensu, jakości i ciągłości kulturowej, stało się dziś instytucją nijaką, reaktywną, bez wizji i bez serca. Zamiast dbać o kulturę, uprawia PR. Zamiast wspierać literaturę, muzykę, teatr – promuje „innowacyjne” projekty, które często mają więcej wspólnego z modą niż ze sztuką. Bo przecież łatwiej zrobić medialny pokaz mody niż zorganizować konkurs literacki, łatwiej wrzucić w social media kolorowy klip niż wesprzeć wydawnictwo, które publikuje poezję, eseje czy ambitną prozę. Słowo „kultura” zostało zredukowane do sloganu w rządowym folderze, a jej istota – do pustych gestów.

Nie umiemy docenić własnych artystów, dopóki nie docenią ich inni. Czekamy, aż Zachód powie nam, że coś jest dobre, byśmy mogli z dumą powtarzać: „to przecież nasze”. Tak było, jest i – jeśli nic się nie zmieni – będzie. Preisner dopiero po współpracy z Kieślowskim zdobył świat, ale w Polsce pozostał artystą „od filmów”. Gdy napisał muzykę do „Weisera” – jedynego polskiego filmu od tamtej pory – zrobił to tylko dlatego, że sam załatwił finansowanie. Czy to normalne, że twórca światowej klasy musi sam szukać pieniędzy, by móc tworzyć we własnym kraju?

A przecież mamy się czym chwalić. Mamy Chopina, którego muzyka jest jednym z najpiękniejszych świadectw polskiej duszy. Mamy Paderewskiego, który z artysty stał się mężem stanu. Mamy całą plejadę kompozytorów, reżyserów, pisarzy, malarzy, aktorów – ludzi, którzy swoją twórczością zmieniali świat. A jednak traktujemy ich jak ozdobę, jak coś, czym można się pochwalić na chwilę, a potem odłożyć na półkę, gdy pojawi się coś bardziej „na czasie”.

Zamiast tworzyć warunki dla rozwoju kultury, władza ją marginalizuje. Zamiast wspierać twórców, tłumi ich w biurokratycznych absurdach i chorych pomysłach. Zamiast budować przestrzeń dla sztuki, promuje powierzchowność i konsumpcję. W efekcie Polska przestaje być krajem, który tworzy kulturę – staje się krajem, który tylko ją wspomina.

Dlatego Konkurs Chopinowski jawi się dziś jak cud. Przez kilka tygodni możemy poczuć, że kultura wciąż ma znaczenie, że muzyka może poruszać serca, że świat patrzy na Polskę z podziwem nie z powodu politycznych awantur, ale dzięki czemuś pięknemu, duchowemu, ponadczasowemu. Ale to piękne światło nie zmienia faktu, że wokół panuje mrok. Bo jeśli jedynym prawdziwym świętem polskiej kultury pozostaje konkurs sprzed dwóch stuleci, to znaczy, że coś poszło bardzo źle.

Nie chodzi o to, by narzekać. Chodzi o to, by przestać się oszukiwać. Polska kultura nie potrzebuje „innowacji” w postaci modowych pokazów ani medialnych kampanii – potrzebuje wizji, odwagi i wiary w sens tworzenia. Potrzebuje mecenatu, który będzie inwestował w wartości, a nie w wizerunek. Potrzebuje ludzi, którzy będą rozumieć, że kultura to nie dekoracja, lecz fundament narodowej tożsamości.

Konkurs Chopinowski jest dowodem, że potrafimy tworzyć coś, co porusza świat. Ale jest też bolesnym przypomnieniem, że przez resztę roku – i przez resztę dziedzin – nie potrafimy z tym światem rozmawiać jego językiem. Dopóki nie nauczymy się cenić własnej kultury, dopóty będziemy tylko jej statystami. I żadne ministerstwo, żadne slogany, żadne chwilowe wzruszenia tego nie zmienią. Bo kultura nie umiera z braku pieniędzy – umiera wtedy, gdy przestajemy w nią wierzyć.

I może właśnie w tym tkwi nasz największy dramat – że my już w nią nie wierzymy. Nie wierzymy, że kultura może być czymś więcej niż dekoracją dla polityków i influencerów. Nie wierzymy, że artysta i twórca mają coś ważnego do powiedzenia. Nie wierzymy, że książka, muzyka czy spektakl mogą zmienić świat – bo łatwiej nam uwierzyć w spot reklamowy niż w wiersz.

Polska kultura wygląda dziś jak dom, w którym ktoś zgasił światło i wyszedł, nie zamykając drzwi. Zostawił puste krzesła, kurz na fortepianie, rozłożone partytury i ciszę, w której jeszcze przez chwilę brzmi echo dawnych mistrzów. Chopin gra w tej ciszy jak duch, przypominając, że kiedyś byliśmy zdolni tworzyć coś, co nie miało sobie równych. Dziś zamiast tworzyć – konsumujemy. Zamiast słuchać – scrollujemy. Zamiast wspierać artystów – liczymy ich lajki.

Czy naprawdę o taką kulturę walczyliśmy? Czy o taką Polskę marzyli Paderewski, Miłosz, Herbert, Wajda? Polskę, w której teatr staje się niszą, książka luksusem, a muzyka – tłem do reklam i teleturniejów? W której młody artysta, by przeżyć, musi zostać influencerem, a kompozytor – autorem dżingli reklamowych?

W tym wszystkim Konkurs Chopinowski wydaje się ostatnim bastionem powagi i ducha. Kiedy patrzymy na tych młodych pianistów z całego świata, którzy z czcią pochylają się nad nutami naszego narodowego geniusza, czujemy coś, co już dawno zapomnieliśmy – dumę. Ale ta duma trwa krótko. Zgaśnie razem z ostatnim koncertem laureata, zniknie wraz z ostatnim nagłówkiem w mediach. A my wrócimy do codzienności, w której kultura jest dodatkiem, a nie sensem.

Bo Polska, która nie wierzy w kulturę, to Polska bez przyszłości. Można zbudować tysiąc dróg, tysiąc stadionów, tysiąc galerii handlowych – ale jeśli nie będzie w nich miejsca na ducha, to po co to wszystko? Kiedy przestaniemy słuchać Chopina, przestaniemy być Polakami. Bo Chopin nie jest tylko muzyką – jest naszą pamięcią, naszym językiem, naszą duszą.

I dlatego, choć Konkurs Chopinowski jest pięknym światłem, to nie wystarczy. Potrzebujemy rewolucji ducha. Potrzebujemy ludzi, którzy będą odważni, by przeciwstawić się bylejakości. Potrzebujemy państwa, które zrozumie, że kultura to nie koszt, ale inwestycja w człowieczeństwo. Bo jeśli dalej będziemy traktować ją jak niepotrzebny luksus, to w końcu nie zostanie nam nic – tylko echo fortepianu z sali Filharmonii Narodowej i gorzkie pytanie: gdzie się podziała nasza dusza?

Więc może warto przypomnieć słowa Winstona Churchilla, który w czasie wojny, gdy jego ministrowie domagali się cięć w wydatkach, zapytał tylko: „A gdzie są pieniądze na kulturę?” Gdy usłyszał, że w budżecie ich nie ma, miał odpowiedzieć: Bo jeśli nie mamy pieniędzy na kulturę, to po co w ogóle żyć?”...

Andrzej Dębkowski

Andrzej Walter

Mea culpa

(ten tekst dedykuję moim Rodzicom)

Znowu zgrzeszyłem. Mea culpa. Wszedłem w Krakowie do jednej z dwóch jakże szybko dziś zanikających i umierających księgarń i kupiłem sobie (o zgrozo) cztery tomy poezji. Czyn niemodny, nieetyczny, niestosowany już w przyrodzie i świecie, i jakże dziś rozrzutny. Mało kto jeszcze dziś przecież tak robi, ale ja już tak mam. Utracjusz sybaryta, dziaders, który marnuje ciężko zarobione pieniążki na... miłość i poezję. Warto było? Oj, warto, warto. I dlatego ten rozrzutny, mało szlachetny i do bólu szczery tekst.

Na pierwszym miejscu stawiam „nowy” tom Adama Zagajewskiego, który zmartwychwstał chaotycznie poskładany pecuniae causa ze strzępów przez swojego wydawcę. Jednakże jakie to są strzępy. Rarytasy. Przedwcześnie zmarły poeta zapewne byłby połowicznie zadowolony. My możemy być też, tylko połowicznie, ale lepszy rydz niż nic. Kilka wierszy jest jednak genialnych.

Kwitną lipy – tekst z 2012 roku, opublikowany w Zeszytach Literackich

Znów kwitną lipy i znowu jestem

jak pod narkozą – a ci, co idą aleją,

pewnie też desperacko próbują

zrozumieć, czego chcą kwiaty,

jakiej ekstazy domagają się od nas,

czy to śmierć w nich mówi, pomysłowa

i hojna, czy miłość, lakoniczna miłość,

bo chyba nic innego nie ma na świecie,

jeszcze tylko oszołomienie, niepewność

i pytania, i wiersz, i dużo milczenia,

i czarne ramy, które długo czekają,

i światło niezłomne, które świeci.

To niewielkie arcydziełko literackie mówi nam więcej o nas samych niż tysiące rozpraw i esejów, lepiej definiuje los i ducha człowieka niźli sążniste analizy psychologów i filozofów, tylko trzeba to umieć przeczytać, i umieć zrozumieć, i chcieć na moment dociec, zadać te same pytania i potrafić zachwycić się jak zgrabnie ujął to poeta. Wielki poeta, może jeden z gigantów poezji? Ja nawet nie chcę tego wiersza komentować, jest tak prosty i oczywisty. Zapewniam, nie dla wszystkich. Już widzę klucz maturalny. Strach się bać.

I jakby komentarzem, sugestią odpowiedzi na tę tezę jest inny, nieco autoironiczny wiersz, choć prawdziwi poeci go zrozumieją perfekcyjnie.

Rodzice patrzą na moje życie – (całą arcyciekawą i kontrowersyjną od strony mechanizmu twórczego i warsztatu poety historię odnośnie tego wiersza oraz całego złożonego kontekstu znajdziecie w nocie wydawniczej opisującej utwory, ale nie na tym się skupiam w tym tekście)

Rodzice patrzą na moje życie –

Ojciec lekko rozbawiony

Był inżynierem, ale na świat

I rodzinę spoglądał filozoficznie

Mama nie miała żyłki filozoficznej

Chyba żeby pamiętać o presokratykach

Na zdjęciu próbuje się uśmiechać

Nie kryje jednak niepokoju

Nad nimi ciemne chmury

I nade mną ciemne chmury

Nie ma mnie na fotografii

Jestem tylko w ich spojrzeniu

Martwią się o mnie:

On pisze wiersze

Czy ktoś się jeszcze o nas martwi? My też przecież piszemy wiersze. Nikomu niepotrzebne dziś wiersze. Jacyś „poeci”, niedoróbki społeczne, efemerydy niezrozumiałe, pajace. Scenka z rodzicami – jakbym widział rodziców własnych, rodziców dodam, których już tu nie ma. Których już nie spotkam i którym przecież wybaczam to niezrozumienie, tę nieporadność duchową, to ... niedopatrzenie.

(Przecież pisanie wierszy to... lekka przesada).

Jeśli się zna, ceni i czytało Adama Zagajewskiego to tom „Trzy czwarte” to lektura obowiązkowa. Może nawet kanon literacki dla każdego chcącego nazywać się dziś poetą. Oczywiście w ramach ciekawostki pośmiertnej, ale i całego dorobku mistrza Adama.

Drugi zakupiony tom to świetny „Solfeż” Wojciecha Kassa. Sylwetki Wojtka, szefa Leśniczówki Pranie, słynnej leśniczówki naszego innego – być może odległego już mistrza poezji – mistrza K.I. Gałczyńskiego nie trzeba chyba przybliżać, gdyż wszyscy go znamy. Zarówno K.I. jak i Wojtka Kassa. Z tomu Wojtka uderzył mnie genialny, naprawdę rewelacyjnie genialny tekst, którym poeta zgrzeszył w ramach wstępu, a z którym się zgadzam w stu procentach i do tego uważam, że powinno się go roztrąbić na całą literacką Polskę, co niniejszym czynię:

Nie rozstrzygnąłem jeszcze: jestem samotnikiem czy społecznikiem? Wolę być sam, czy z zespołem? Blisko dwadzieścia lat temu napisałem w wierszu:

Gdy jestem sam, tyle spraw się układa, oprócz samotności.

Kiedy bywam wśród ludzi, nic się nie układa, tylko ludzie

Ciężko jest żyć wśród nich i ciężko jest pisać niczego nie oczekując, nie obrysowując w wyobraźni sylwetki adresata. Osip Mandelsztam notował: {Nie trzeba troszczyć się o akustykę. Zjawi się sama. Należy troszczyć się raczej o oddalenie}, bo poezja {oddycha nieoczekiwaniem}, a {jej powietrzem jest niespodzianka}. Wrogiem poety, ale nie literata, jest retoryczność. Oznacza niedostateczne osadzenie w literze zjawiska, jakim jest nasze istnienie. Co mieli robić bednarze, kaletnicy, rękawicznicy kiedy ich zajęcia z obiegu wycofała przyszłość? Co mają uczynić poeci, gdy poezja jako najbardziej archaiczna, a przy tym arystokratyczna forma wyrazu i porozumienia schodzi ze sceny, odchodzi w przeszłość? Nie znajduję odpowiedzi, co nie przeszkadza mi wierzyć, że mam w ręku fach słowa. Zasłużony, gdyż modlę się i pracuję w tym rzemiośle i niezasłużony, bo łaska, która sprawia, że słowo staje się wydarzeniem nie pochodzi od poety. Tak, czy inaczej, poezję należy czytać albo zostawić ją w całkowitym spokoju. Trwajmy więc nadal w zadziwieniu, że język chce składać w wierszu swoje metafizyczne przeznaczenie.”

Jakże gorzkie było kilkukrotne przeczytanie tego wyznania. Tak, bo to jest wyznanie, spowiedź poety, jego los. Poezja schodzi ze sceny. Już zeszła. (...) modlę się i pracuję w tym rzemiośle... Poezja – arystokratyczna forma wyrazu i porozumienia.

Jaką szkodę przynoszą współcześni kapłani słowa, niczym hieny cmentarne uczyniwszy ze słowa towar, a poetę zaprzęgową prostytutką, rozdając te i owe nagrody, albo to, co skapnęło z pańskiego stołu i w tym mikro świecie wdzięczą się miernoty do miernot, wchodzą na salony, stroszą pióra i krzyczą głośniej od bomb. Do tego akademicy wtórują za kulisami, czyniąc wybitnych z wybitnie nikomu nie znanych i nieczytanych grafomanów, wpychając na pomniki ociekającą mizerią bełkotliwą mowę niby współczesności, tylko po to żeby uzasadnić swoje znaczenie i istnienie. W tej degrengoladzie upadku rodzą się demony. I straszą później tę wąską grupę wyznawców, rzemieślników od przypadku do przypadku. Co mają zrobić ci, którzy modlą się i pracują poezją? Ci, co Ją naprawdę kochają? Mają zdychać. Tylko nikt wydaje się nie powie dziś tego głośno. Ja mówią i piszę. I dlatego mnie nie lubią. Pies to trącał.

Każdy z tych szarlatanów, który dokłada choć cegiełkę do uwznioślenia tych słabych i bełkotliwych tekstów będzie się kiedyś w piekle smażył. A ja im kiedyś przypomnę, kochani, to był bilet tylko w jedną stronę. Módlcie się teraz do tych waszych bożków: sławy, poklasku, mamony i taniej popularności na 10 minut; i resztek postradanej godności. Czynicie z poezji dla tego społeczeństwa rzecz jeszcze bardziej niezrozumiałą niż jest w rzeczywistości. Zabieracie temu społeczeństwu piękno, dobroć i poezję. Tę odwieczną arystokratyczność. W zamian chcecie mu dać sekundowych celebrytów i złudzenie nobilitacji. Niech wam ziemia lekką nie będzie. Jesteście zmorą środowiska. Czynicie to w imię tylko własnych – prymitywnych i partykularnych interesów, czynicie to wyzuci z piękna i ideałów, czynicie to wręcz wbrew sobie i wbrew dobremu smakowi, którego was jednak kiedyś nauczono, ale przeciwko któremu ulegliście sprzeniewierzeniu...

Wielu wie, kogo mam na myśli, choć ten salon i ta lista jest już coraz dłuższa. Pęcznieje prawem Kopernika-Greshama, gdzie gorszy pieniądz wypiera lepszy. To się nazywa zwyczajnie – psuciem. Psuje się dla jakichś celów. Sami sobie dopowiedzcie dla jakich.

Kolejnym tomem zakupionym w jeszcze żyjącej (ledwo) księgarni był wydany nakładem Biura Literackiego tom „Żertwy” Antoniny Tosiek. Ciekawe wiersze, nowa dykcja, zaskakujące choć czasami niedopracowane pointy wierszy, ale całość warta doświadczenia.

Neogotyk

Uchylić się przed ciosem

można w dół albo na boki.

Są szczeliny w sklepieniu,

są granaty, krzyże, żebra

i prószą, prószą, widzisz?

Pan dał nam dym. Dał las

i twarze świętych w gotyckich

kościołach. Wola

to wróżka zębuszka

połykających na sucho

tabletki jak żwir, jak rzęsę;

słyszę, jak mnie woła,

przekręca imiona

i obśmiewa porażki.

Jestem jednią, jestem komunikacją,

jestem twarzą w muszli,

jestem wierzchem dłoni,

nieprzetrawioną żółcią

i smrodem w kolorze fluo;

rozbryzg UV, Pollock UV.

Jestem jednią!

Jestem cielcem,

składam żertwę.

Mocny wiersz, choć ja bym go zakończył „jestem żertwą”. Czyż nie uszlachetniłoby to tego utworu. No, ale prawo autorki być czym zechce. Ostatecznie wiele w tym tekście krzyku, zagubienia, smutku i degradacji. Taka jest jednak nasza rzeczywistość roku pańskiego 2025 w XXI wieku, który zmierza do unicestwienia człowieka. Do bycia żertwą. Niczym więcej.

Ostatni zakupiony tom przez utracjusza dziadersa Waltera to „Na skrawku” Jarosława Mikołajewskiego. Jest tam wiersz, którym chcę was na koniec wzruszyć, poruszyć, a może oderwać nieco od tego katastroficznego tonu. Przy tej okazji zaznaczę, że dobór oferty tej jednej z ostatnich już krakowskich księgarni w dziedzinie poezji, jest iluzoryczny, czysto przypadkowy, albo świadczący o sile przebicia pewnych bogatych wydawnictw, systemów dystrybucji czy powiązań rynkowych. Dział nazywa się poezja, sprzedaje poezję, faktycznie, tyle że z polską współczesną poezja nie ma to wiele wspólnego, owszem – macie tu przykład dwójki powiedzmy, że znanych autorów, dwójki nieznanych (już słyszę oburzenie „who is who”), ale tu nie jest winna księgarnia, tylko całokształt – społeczeństwo, uczynienie z książki pietruszki czy selera i image kulturowy kształtowany przez te żałosne pożal się boże „elyty”...

Jarosław Mikołajewski „list do”

a spośród wszystkich pięknych uprzejmości

(co dzień jak wiesz zaznaję ich wiele)

najbardziej wzruszył mnie gest tego pana

starego sąsiada z roztrzęsioną ręką

kiedy otworzył mi furtkę domu

choć długo nie mógł ująć w dłonie klamki

lecz w chwili kiedy zajrzałem mu w oczy

miał w nich błękitne dzieciństwo anioła

co pewnym skrzydłem prowadzi przyjaciół

przez rzekę powietrza

głodu ognia i wojny

Obyś i ty miał, Drogi Czytelniku na swojej drodze takich przyjaciół o błękicie oczu anioła. Anioła Stróża. Anioła, w którego już chyba nikt dziś nie wierzy. Jakie to smutne.

Andrzej Walter

_________________

Jarosław Mikołajewski, „Na skrawku”. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2025.

Antonina Tosiek, „Żertwy”. Biuro Literackie, Kołobrzeg 2025.

Wojciech Kass, „Solfeż”. ISKRY, Warszawa 2025.

Adam Zagajewski, „Trzy czwarte”. Wydawnictwo A5, Kraków 2024.